Sommige films voelen alsof ze altijd klassiekers zijn geweest, zo volledig ingebed in de popcultuur dat het moeilijk te zeggen is wanneer de relevantie ervan zelfs maar begon. Zo is het voor Zwarte Zwaantegelijk tijdloos psychologische horror en een bepalende inzending in de horror van 2010. De film van Darren Aronofsky heeft veel te danken aan films die eerder verschenen, vanwege de meest voor de hand liggende invloed: Perfect blauw, tot klassiekers aller tijden zoals De rode schoenen. Het is ook niet anders De pianoleraar of Bezittwee essentiële documenten over vrouwelijke manie. Maar ga er niet van uit dat eerbied het afgeleid maakt: Zwarte Zwaan is sindsdien meer dan een eigen leven gaan leiden. Vijftien jaar verwijderd van de eerste release, is het nu een klassieker op zich.
Een briljante postmoderne meditatie over paranoia, Zwarte Zwaan is een fundamentele tekst geworden voor horror waarin vrouwen centraal staan… en een verpletterend herkenbare tekst, ondanks de moeite die het kost om het weer te geven. Weinigen weten hoe een psychotische break echt voelt, maar vinden toch een soort verwantschap met de gedoemde ballerina van Natalie Portman, Nina Sayers. Zwarte Zwaan gaat over meer dan de ambitie die haar psyche ontrafelt als een spoel roze lint, en het is meer dan een verhaal over obsessief kunstenaarschap. Deze thema’s zijn slechts de springplank voor een werkelijk gonzo psychologische pauze; het feit dat Zwarte Zwaan weigert daar te stoppen, is wat het zo volledig onderscheidt van zijn tijdgenoten.
Portman’s Nina was een briljant toneelstuk over de vroege personage van de actrice op het scherm. Nadat hij veel vroegrijpe jonge meisjes en infantiele, manische pixie-liefdesbelangen had gespeeld, verlangde Portman naar een ander soort rol. Zwarte Zwaan vindt haar ergens in het midden. Nina, een kuise, emotioneel onvolgroeide danseres die gevangen zit in het voorgeborchte van de meisjesjaren, is een wandelend en pratend commentaar op Portmans geschiedenis in Hollywood – eigenlijk een metafoor voor de dubbele standaard waar zoveel vrouwelijke artiesten doorheen worstelen. Nina leeft onder de duim van haar moeder (een huiveringwekkende Barbara Hershey), haar kinderkamer is nog steeds versierd met lichtroze en porseleinen speelgoed. Bij de New York Ballet Company is haar jeugd haar grootste troef, waardoor ze in de race is voor de hoofdrol in een nieuwe productie van Het Zwanenmeer terwijl de ouder wordende prima van het bedrijf, Beth (Winona Ryder), gedwongen wordt af te treden. Haar naïviteit maakt haar ondertussen een gemakkelijke prooi voor de directeur van het bedrijf, Thomas (Vincent Cassel).
In Nina ziet Thomas de onschuldige, bange Witte Zwaan – maar dan wel leidend Het Zwanenmeerzal ze een dubbelrol moeten spelen en ook het brutale, chaotische zelfvertrouwen van de Zwarte Zwaan moeten belichamen. Haar zoektocht om te bewijzen dat ze beide kan, zorgt ervoor dat Nina in een konijnenhol van onderdrukte verlangens en angsten tuimelt, waardoor Aronofsky de ene na de andere spannende reeks kan maken. Zwarte Zwaan is een film over dualiteit en waargenomen persona’s: Beth, in positieve of negatieve zin, is wat Nina in de toekomst zou kunnen zijn. Hetzelfde geldt voor Nina’s belangrijkste concurrent voor de hoofdrol, Lily (Mila Kunis), die ook de vleesgeworden Zwarte Zwaan is.
Terwijl walging en verlangen zich in haar uitbreiden, vervaagt de sluier tussen realiteit en fantasie volledig. Trippy-visioenen dagen Nina’s vernietigende persoonlijkheid uit, samen met onze eigen vermoedens. Nee, Nina niet Echt zwarte veren uit haar huid trekken – maar de waarheid achter seksuele ontmoetingen met Lily of gewelddadige woordenwisselingen met Beth is met opzet vaag. Is Nina het onderwerp van haar onderdrukte genegenheid, of zichzelf? Ziet ze hoe Beth zichzelf beschadigt, of is het bloed aan haar handen haar eigen bloed?
Nina’s psychische doorbraak is net zo bizar als maar kan, maar voelt nog steeds pijnlijk louterend.
Studio’s uit de 20e eeuw
De details van Nina’s gekke afkomst staan misschien ter discussie, maar het staat allemaal in dienst van de uiteindelijke innerlijke realiteit van onze heldin. Ze wordt letterlijk de Zwarte Zwaan En figuurlijk gezien, het manifesteren van de inktzwarte vleugels en het ondermijnende vertrouwen dat nodig is om de rol te spelen – maar het brengt allemaal hoge kosten met zich mee. Voor alle fans die graag willen zeggen: ‘Ze is zo ik’ als reactie op Nina’s zenuwinzinking: Zwarte Zwaan is vooral een waarschuwend verhaal. Het is ook onmogelijk louterend voor iedereen die in de verleiding komt zichzelf te vernietigen om begrepen te worden, om zijn versie van perfectie te vinden. Gedurende één kort, schitterend moment voelt Nina zich perfect. Hoewel de zoektocht om daar te komen geplaveid is met allerlei verschrikkingen, zorgen Aronofsky, Portman en hun medewerkers ervoor dat dit voelt als een triomf – en dat is slechts een van de redenen Zwarte Zwaan werd zo’n instant klassieker.
