De Braziliaanse filmmaker en doorgewinterde cineast Kleber Mendonça Filho hanteert een bepaalde creatieve werkwijze. ‘Ik zal gaan waar mijn gedachten me ook heen brengen’, zei hij onlangs tijdens een koffie in een hotel in West Hollywood. “En hopelijk zal het voor jou logisch zijn”, voegt hij er lachend aan toe. Maar hij meent het. “Het is echt het plezier om ideeën aan andere ideeën toe te voegen en vrije associaties te maken.”
Zo luidde het onderzoek voor zijn vorige film, de essaydocumentaire “Foto’s van geesten,” die zich concentreerde op persoonlijke en filmische herinneringen aan zijn eclectische geboorteplaats Recife, leidde tot ‘The Secret Agent’, zijn Door Cannes bekroonde thriller met in de hoofdrol Wagner Moura. Het speelt zich af in 1977, tijdens de dictatuur van Brazilië en tegen de achtergrond van het losbandige carnaval van het land. Het berust op een klassiek verhaal waarin Moura’s onderzoeker Marcelo, een weduwe, zich verbergt voor ingehuurde moordenaars terwijl hij zijn eigen privéonderzoek uitvoert. Maar in wezen is het een kronkelige uitdrukking van de ideeën van de schrijver-regisseur over mensen, films, plaatsen en het verleden.
Een held heeft geen wapen nodig, alleen Wagner Moura speelt hem.
Mendonça Filho heeft bijna alles gezien wat zijn talentvolle landgenoot heeft gemaakt, maar wist dat er nog iets te winnen viel. “Veel van zijn rollen zijn proactief”, zegt hij. “Ik wilde een klassieke held op een andere manier. Geen wapen dragen. Zijn opties afwegen. In staat om lief te hebben. In staat om haat te tonen. Het deed me denken aan Roger Thornhill in ‘North by Northwest.’ Hij weet niet wat er aan de hand is, maar hij is meeslepend en gemakkelijk om mee te identificeren. Dus ik had Wagners beheersing van het scherm nodig, hoe de camera van hem houdt, om hem niet op een openlijke manier te zien denken en emoties te tonen. Het was een uitdaging, en als we films maken, zoeken we naar uitdagingen.”
Een vluchtelingenhuis uit 1977 kan het recente verleden weerspiegelen.
Mendonça Filho had al lang gehoord van huizen zoals die waarin Marcelo zich schuilhoudt, bescheiden toevluchtsoorden die mensen beschermden tegen het bereik van de dictatuur. Maar hij werd ook geïnspireerd door hoe mensen samenkwamen tijdens COVID-19. ‘Met een regering die niet meewerkte, niet reageerde en mensen zich doodsbang maakten, kwamen we samen met mensen van wie we hielden, dronken we, praatten we en deden we soms samen tests, en dat voelde goed’, zegt hij. “Dus dat was de emotionele basis die bij de historische basis paste. Door dit prachtige toeval was het gebouw dat we in de jaren zestig gebruikten een tussenhuis voor mensen die op het punt stonden het land te verlaten met valse papieren. Recife heeft een interessante politieke sfeer. Het wordt altijd de communistische stad van Brazilië genoemd.”
Wagner Moura in ‘De geheimagent’.
(Filmfestival van Cannes)
Bioscopen waren ook altijd veilige ruimtes.
Een belangrijke clandestiene ontmoeting in ‘The Secret Agent’ vindt plaats in São Luiz, een geliefd filmhuis in Recife uit de kindertijd van Mendonça Filho. De locatie was opzettelijk. “De bioscoop is een intieme plek”, zegt hij. “Het kunnen duizend zitplaatsen zijn, maar jij en een date zijn dicht bij elkaar. Ik heb ook vrienden in bioscopen ontmoet om te praten over een probleem dat ze hebben, bijna zoals twee spionnen elkaar ontmoeten om informatie uit te wisselen achterin een bioscoop.” Maar de privé-ontmoeting in zijn scenario tussen Marcelo en een verzetsfiguur genaamd Elza (Maria Fernanda Cândido) vindt niet plaats bij de betalende klanten, maar in een gemeubileerd appartement uit de jaren 50 achter de projectiecabine van São Luiz, een schuilplaats die Mendonça Filho voor het eerst zag tijdens een rondleiding door het theater in 1989. “Het was opgezet voor technici uit Rio die in de bioscoop werkten, en het voelde als een geheime plek. Ik ben het nooit vergeten. En het heeft een van de beste uitzichten van de stad, die in de film voorkomen.”
Omdat een film lijdt zonder een gevoel van plaats.
“Ik vind het onmogelijk om een gesprek dat ik voer te scheiden van de plek waar we het voeren”, zegt Mendonça Filho, die de rudimentaire actie van personages die in een auto stappen en wegrijden kan omzetten in een episch ogend shot. “Dat is wat een goed verhaal maakt. Als je in een straat in New York bent, ook al is het kort, moet je weten waar je bent. Geef het context.” Bij een historische film als ‘The Secret Agent’ zou dat extra werk kunnen betekenen: een blok sluiten, de juiste auto’s vinden, extra’s aankleden, maar voor Mendonça Filho is het de moeite waard. “Het is een uitdaging, en als er moderne elementen zijn, verwijder je deze in de postproductie. Daarom doen mensen (titelkaarten) zoals ‘Los Angeles, 1974.’ Maar je zou de straat moeten zien zoals je hem in mijn gedachten zou moeten zien. Laat het me zien!”
Film is een tijdwaarnemer.
Mendonça Filho’s bewustzijn van het militaire regime als kind is dat van een jonge cinefiel: wat werd hem ervan weerhouden te zien? “Ik herinner me dat ik elke vrijdag als kleine soldaten op school marcheerde, maar er werd veel gepraat over films en censuur. ‘A Clockwork Orange’ werd door het leger verboden en uiteindelijk in 1977 in Brazilië uitgebracht, maar met kleine zwarte stippen die de geslachtsdelen van de acteurs volgden. Mijn connectie met het leger verliep dus via de film.” En sinds “The Omen” werd uitgebracht tijdens Carnaval in 1977 – iets wat de regisseur opmerkte toen hij door oude kranten bladerde – is die horrorklassieker te zien in São Luiz. Het geschreeuw van het publiek komt zelfs terecht op de band die Elza opneemt van Marcelo in dat appartement, die vervolgens opnieuw te horen is in een flash-forward scène door een jonge vrouwelijke historicus: een filmmoment dat zich over de generaties heen uitstrekt. “Ik vond het een leuk idee dat het meisje in de toekomst reageert op het geschreeuw (uit het theater). Ik heb gewoon een connectie met tijd en cinema. Film is mijn tijdlijn.”
