Tinto Brass regisseerde de epische film ‘Caligula’, maar hij is slechts gedeeltelijk verantwoordelijk voor wat het op het grote scherm haalde. “Caligula”, geproduceerd door Penthouse Magazine-magnaat Bob Guccione, werd notoir meerdere keren in de post opnieuw gemonteerd zonder de tussenkomst van Brass, waardoor de film in een onbegrijpelijke puinhoop veranderde. Guccione heeft achteraf ook berucht meerdere hardcore seksscènes opgenomen en deze in de theatrale versie van de film gemonteerd. Brass heeft zijn naam van de film gehaald en krijgt alleen de vermelding ‘hoofdfotografie door’. Gore Vidal wordt gecrediteerd als de scenarioschrijver, maar er werd zoveel aanvullend seksueel materiaal verwerkt dat zijn aftiteling luidde ‘aangepast naar een scenario van’. Stijlvolle acteurs als Malcolm McDowell, Helen Mirren, John Gielgud en Peter O’Toole waren ervan overtuigd om mee te doen, waarvan velen niet wisten dat er hardcore materiaal in zou worden gemonteerd. O’Toole zou naar verluidt gehaat de film.
“Caligula” werd gefilmd in 1976, maar de montage van jiggery-pokery duurde zo lang dat het pas in 1979 in de internationale theaters werd uitgebracht, en pas in 1980 in de Verenigde Staten. Het duurde een lugubere 170 minuten. Sindsdien is de film teruggebracht tot een magere 156 minuten, maar de film is nog steeds onherkenbaar opgeblazen.
In de jaren na de release trok “Caligula” een cultstatus vanwege hoe wild, duur en bijna niet te bekijken is. Het bracht een heel subgenre voort van smerige exploitatiefilms over Caligula en/of de verdorven daden van andere beruchte Romeinse keizers. McDowells optreden is pittig en slecht, en Mirren kijkt met plezier terug op de film.
Critici waren in 1980 echter niet aardig tegen “Caligula”. Berucht, Roger Ebert gaf het nul sterrennadat hij na ongeveer twee uur de film had verlaten. “‘Caligula’ is geen goede kunst”, schreef hij. “Het is geen goede cinema, en het is geen goede porno.”
Ebert vond Caligula een van de slechtste films die hij ooit had gezien
Ebert was woest tegen ‘Caligula’ en trok er geen doekjes om. De beroemde filmcriticus kon notoir geil zijn, omdat hij gedurende zijn hele carrière pauzeerde om de lichamen van rondborstige vrouwen op poëtische wijze te beschrijven. Hij was niet preuts. Maar ‘Caligula’, vond hij, was somber en streng, waardoor seks er beslist niet leuk uitzag. Hij begon zijn recensie door te zeggen dat “‘Caligula’ misselijkmakend, volkomen waardeloos, beschamend afval is.” Hij vervolgde met “Als het niet de slechtste film is die ik ooit heb gezien, maakt dat het des te beschamender: mensen met talent lieten zichzelf meedoen aan deze travestie.”
Ebert wees erop dat erotiek prima is – zelfs welkom – in films. Hij hield van de Emmanuelle-films en schreef berucht ‘Beyond the Valley of the Dolls’ voor zijn vriend, de door borsten geobsedeerde Russ Meyer. Maar het kijken naar ‘Caligula’, vond hij, was een sombere ervaring die hem ‘walgend en onuitsprekelijk depressief’ maakte. Hij had het gevoel dat de filmmakers afgemat waren geraakt door seks en een punt bereikten waarop het niet langer leuk was. ‘In de twee uur van deze film die ik zag’, schreef hij, ‘waren er geen scènes van vreugde, natuurlijk genot of goede sensuele vrolijkheid. In plaats daarvan was er een misselijkmakende excursie naar basale en droevige fantasieën.’
Terwijl hij zijn recensie aan het schrijven was, had Ebert zich misschien gerealiseerd hoe verleidelijk hij de film deed lijken. Als een criticus een film ‘een van de ergste die ik ooit heb gezien’ noemt, zal een bepaald publiek ernaar toestromen, gretig om zelf getuige te zijn van het treinwrak. Maar Ebert riep zichzelf uit en verzekerde de lezers ervan dat het niet leuk is. Hij schreef: “Mensen weten zeker dat ‘Caligula’ waardeloos is. Ze weten zeker dat er andere films in de stad zijn die oneindig veel beter zijn. En toch zijn ze hier bij ‘Caligula’. Het is heel triest.”
Caligua heeft sindsdien een herwaardering ondergaan… een soort van
Ebert beëindigde zijn recensie enigszins hoopvol en herinnerde zich dat een andere kijker in het theater ‘Caligula’ als een ‘stukje s***’ herkende. Misschien was er toch enige hoop voor de wereld als hij niet de enige was die er zo over dacht.
Ebert was inderdaad niet de enige die “Caligula” na de release weggooide. De meeste critici bleven trouw aan de film en merkten op hoe onbegrijpelijk deze was. Geen enkele criticus heeft de extreme seks van de film bekritiseerd, maar in plaats daarvan de slechte montage, de lange speelduur en elk gevoel voor verhalende of thematische samenhang bekritiseerd. Slechts een bepaald deel van de handwringende morele kruisvaarders had iets kritisch te zeggen over de ongebreidelde seksualiteit van de film. De film heeft momenteel een schamele goedkeuringsscore van 18% op Rotten Tomatoes (gebaseerd op 33 recensies).
Zoals opgemerkt bracht ‘Caligula’ een groot aantal navolgers voort, waaronder ‘Caligula and Messalina’ van Bruno Mattei en ‘Caligula: The Untold Story’ van Joe D’Amato. Cesare Canevari’s film ‘The Gestapo’s Last Orgy’ uit 1977 werd later opnieuw uitgebracht in Noord-Amerika onder de titel ‘Caligula Reincarnated as Hitler’, hoewel de twee films niets met elkaar te maken hebben. Hoe berucht “Caligula” ook was, de productie ervan was goed gedocumenteerd en het drong door tot een klein hoekje van de exploitatiefilmcultuur en bleef daar voor onbepaalde tijd dankzij een robuuste homevideomarkt.
“Caligula” dook af en toe op in het middernachtfilmcircuit, waardoor de legende levend bleef. Pas in 2023 steeg de belangstelling naar het niveau van het ‘redden’ van ‘Caligula’ van de slechte montage. De 178 minuten durende “Ultimate Cut” van “Caligula” werd begroet met veel positievere recensies en kreeg uiteindelijk een goedkeuringsscore van 66% op Rotten Tomatoes. Het lijkt er dus op dat “Caligula” door de nieuwe bewerking geen geweldige film is geworden, maar hij is in ieder geval beter gemaakt. Hé, het had zeker niet erger kunnen zijn.
