Recensie ‘The Secret Agent’: Braziliaans politiek drama balanceert woede met gelach

Doordrenkt van seks en dood tuurt ‘The Secret Agent’ in het verleden om het heden te begrijpen. De nieuwste film van de gevierde Braziliaanse schrijver-regisseur Kleber Mendonça Filho begint met een lijk en eindigt met een elegie voor een ander. Daartussenin vertelt het het verhaal van een gewone man die eind jaren zeventig verstrikt raakte in de politieke onrust in Brazilië. Deze prijswinnaar uit Cannes is zowel dodelijk serieus als serieus speels en heeft misschien wel de kenmerken van een thriller, maar Mendonça Filho draait af en toe het script om door brutale knipoogjes naar flauwe B-films toe te voegen – of naar de willekeurige pijpbeurt in de bioscoop. ‘The Secret Agent’ is niet zozeer strak opgerold, maar ontvouwt zich geleidelijk, waarbij de volledige betekenis ervan onduidelijk is totdat de filmmaker uiteindelijk bijna 50 jaar vooruit snelt en het laatste puzzelstukje op zijn plaats klikt.

Wagner Moura speelt Armando, die begin 1977 naar de stad Recife rijdt. Als hij stopt bij een eenzaam benzinestation, ziet hij een lijk op de grond liggen, het lichaam nauwelijks bedekt door karton. Dat staat er al een tijdje, laat een medewerker hem terloops weten. Misschien komt de politie het uiteindelijk wel ophalen. Op dat moment arriveren er inderdaad politieagenten, alleen zijn ze hier niet voor de overledene; ze schudden Armando veel liever af voor steekpenningen. Mendonça Filho, die eerder de koortsachtige sorta-western mede regisseerde “Bacurau,” dat tevens dienst deed als kritiek op de ongelijkheid en het kolonialisme en ons alles vertelt wat we moeten weten over de tijdsperiode die we gaan betreden. Welkom in de realiteit onder een meedogenloze dictatuur: het leven is goedkoop en je staat er alleen voor.

Armando hoeft er niet aan herinnerd te worden. Hij is eigenlijk op de vlucht en gebruikt de naam Marcelo als alias om zich te verbergen voor degenen die aan de macht zijn en naar hem op zoek zijn. Ooit was hij een wetenschapper, maar die tijd in zijn leven werd, zoals we zullen ontdekken aan de hand van hartverscheurende flashbacks, vernietigd, waardoor hij gedwongen werd zijn identiteit te veranderen en na te denken over de vlucht uit Brazilië. Maar eerst moet Armando zijn zoontje Fernando (Enzo Nunes) terughalen, die bij de ouders (Carlos Francisco, Aline Marta) van zijn geliefde overleden vrouw Fátima logeert. Hij komt er al snel achter dat huurmoordenaars zijn ingehuurd om hem te vermoorden in opdracht van een corrupte overheidslakei die hij trotseerde. Armando deed vroeger technologisch onderzoek; nu staat er een prijs op zijn hoofd.

“The Secret Agent”, dat in Cannes prijzen voor regie en acteren won, zet de neiging van Mendonça Filho om genres te mixen voort. Zijn films weigeren zich behoorlijk te gedragen en maken ruimte voor grillige terzijdes en sombere reflecties over onderdrukking door de overheid. (Impish genoeg waarschuwt een openingstitel ons dat de film zich afspeelt tijdens een “periode van groot onheil.”) De onlangs overleden cultacteur Udo Kier maakt een verschijning – zijn tweede in een Mendonça Filho-film – die alleen de wilde kaart-onvoorspelbaarheid van “The Secret Agent” benadrukt en, met terugwerkende kracht, zijn sympathie voor de geesten die onder ons rondlopen. De verhalende avontuurlijkheid komt naar voren wanneer de actie abrupt overgaat naar het heden, terwijl jonge vrouwen luisteren naar cassette-opnames van onze hoofdpersonages. Die schokkende uitweiding zal geleidelijk veranderen in een cruciaal subplot, waardoor Mendonça Filho een thematische brug kan slaan tussen toen en nu.

De film duurt iets meer dan twee en een half uur en breidt zich uit terwijl hij wordt afgewikkeld, waarbij nieuwe bijpersonages met hun eigen geschiedenis worden geïntroduceerd. We ontmoeten Armando’s medevluchtelingen, die allemaal hun hielen afkoelen in een appartementencomplex onder toezicht van een heerlijk knapperige matriarch (Tânia Maria). Hij ontmoet een minnaar (Hermila Guedes) terwijl hij ook de confrontatie aangaat met Fátima’s behoedzame ouders, die vermoeden dat hun schoonzoon haar heeft bedrogen terwijl ze nog leefde. Mendonça Filho investeert zelfs wat tijd in de ingehuurde handlangers (Gabriel Leone, Roney Villela) die zijn gestuurd om Armando te vermoorden.

Dit panoramische overzicht geeft ‘The Secret Agent’ een romanachtige wildgroei, hoewel het soms de procedure verwatert. Dat gezegd hebbende, voegt deze aanpak textuur toe aan een filmset tijdens Carnaval, waarbij de levendigheid van het festival vervaagt in vergelijking met de creatieve uitbundigheid die er te zien is. De film viert niet alleen ‘Jaws’ – een wereldwijd fenomeen – maar ook voorzien van een slim terugkerend haaienmotief. Braziliaanse pophits vullen de soundtrack en zoeken ruimte naast Chicago’s schmaltz-epos ‘If You Leave Me Now’. Afgehakte benen veroorzaken grote schade en katten met drie ogen komen langs. En keer op keer zien we fragmenten van een mysterieuze moderne verhaallijn waarin de ijverige onderzoeker van Laura Lufési de beproeving van Armando bestudeert, zijn wanhopige saga weergegeven als oude geschiedenis.

Als Mendonça Filho zijn geslaagde film overdrijft, is dat een passende berisping voor een gewelddadig regime dat zou hebben geprobeerd zijn stem te onderdrukken. Hij vindt een waardige partner in Moura, die de ruige sexappeal en de gedempte angst belichaamt van een principieel individu in een gek geworden wereld. Armando is aanlokkelijk maar gekweld en heeft misschien gebreken, maar zijn verzet maakt hem tot een onwillige held. De film rouwt om al zulke politieke kruisvaarders wier namen we nooit kenden, hoewel het commentaar luchtig wordt weergegeven. Zelfs wanneer deze thriller zijn schokkende, tijdverschuivende epiloog bereikt, is de houding van Mendonça Filho evenzeer wrange berusting als woede. Onze hedendaagse verschrikkingen zullen onvermijdelijk het nieuws van gisteren worden. ‘The Secret Agent’ suggereert dat we die stemmen uit het verleden niet laten zwijgen. Ze hebben ons nog steeds dingen te vertellen.