Het ‘coole’, vintage Zambiaanse genre beleeft een wedergeboorte

Artiesten en muziekfans van over de hele wereld hebben de afgelopen jaren het geluid van Zambia uit de jaren zeventig, bekend als Zamrock, herontdekt, en nu omarmt een van de grootste sterren van het land het, in de hoop er een frisse draai aan te geven.

Bij het ontwerpen van haar derde studioalbum keek Sampa de Grote naar de niche, de korte muzikale beweging die haar geboorteland meer dan vijftig jaar geleden in vuur en vlam zette.

“We waren op zoek naar een geluid en een stem die zo postkoloniaal was. En Zamrock was dat geluid – dat geluid van nieuwe vrijheid, dat geluid van durf”, vertelde de in Zambia geboren en in Botswana opgegroeide rapper – die optrad in onder meer Glastonbury, Coachella en het Sydney Opera House – tegen de BBC.

Zamrock – met zijn onstuimige mix van psychedelische rock en traditionele Zambiaanse klanken – steekt de kop op met Can’t Hold Us, de eerste single van Sampa’s aankomende album.

Fuzz-gitaren stuwen het nummer naar voren, terwijl de 32-jarige Sampa, volledige naam Sampa Tembo, uitdagend rapt: “Ze hebben niet het lef om mijn bekwaamheid te evenaren.”

En ze is niet de enige hedendaagse kunstenaar die de stoffige kratten van Zamrock heeft doorzocht. De afgelopen jaren hebben de Amerikaanse hitmakers Travis Scott, Yves Tumor en Tyler, the Creator nummers gesampled van Ngozi Family, Amanaz en WITCH – allemaal populaire bands uit de hoogtijdagen van Zamrock in de jaren zeventig.

Zamrock is ook op onze schermen te horen – HBO-superheldenserie Watchmen en Emmy-winnaar Ted Lasso hebben nummers uit het genre in hun soundtracks verwerkt.

Het is een onverwachte heropleving, vooral gezien het feit dat Zamrock in zijn hoogtijdagen het Afrikaanse continent nooit echt heeft verlaten.

De beweging ontstond in de jaren zeventig, in een Zambia dat onlangs was losgebroken van de Britse kolonisten. De natie koesterde zich in een economische bloei en president Kenneth Kaunda had een ‘Zambia eerst’-beleid afgedwongen, wat onder meer inhield dat 95% van de muziek die door radiostations werd gespeeld van Zambiaanse afkomst moest zijn.

De basis werd gelegd voor jonge creatievelingen om een ​​gedurfde, duidelijk Zambiaanse muzikale identiteit te smeden.

“We werden beïnvloed door rockbands als Deep Purple, Grand Funk Railroad, Led Zeppelin, Jimi Hendrix, James Brown”, zegt WITCH-frontman Emmanuel Chanda, beter bekend als Jagari, naar Mick Jagger.

“Maar we waren Afrikanen. We wilden spelen zoals die rockbands, maar toen riep het Afrikaanse aspect ook: ‘Je kunt me niet achterlaten’.”

In de jaren zeventig waren de opnamestudio’s in Zambia rudimentair en bestond er geen gevestigde opname-industrie. Hoe dan ook, Zamrock bloeide.

Muzikanten verlichtten podia met jeans met wijde bodem, plateauzolen en kleurrijke hoofdbanden. WITCH, een acroniem voor We Intend To Cause Havoc, deed hun naam eer aan, met fans die buiten uitverkochte zalen stonden te schreeuwen in de hoop marathonshows te zien die soms van 19.00 tot 02.00 uur duurden.

“Het feit dat ze traditionele muziek met psychedelische rock mixten in een conservatief land… en dat te kunnen doen en er luid over te zijn – het was iets heel stoutmoedigs om te doen in de jaren ’70, laat staan ​​nu”, zegt Sampa – die blij was onlangs te ontdekken dat haar oom, “Groovy” George Kunda, een van de oprichters was van WITCH.

Maar ondanks al zijn impact kon Zamrock het niet volhouden. Het genre brokkelde na ongeveer tien jaar af, toen Zambia werd getroffen door een reeks crises. De prijs van koper, het belangrijkste exportproduct van Zambia, kelderde, wat leidde tot een economische neergang die het vermogen om te toeren, op te nemen en muziek te kopen verminderde.

Muzikale piraterij trof ook Zamrockers, omdat bootleggers geld verdienden door hun muziek te kopiëren en te verkopen.

En vanaf de jaren tachtig werd het land zwaar getroffen door de HIV/Aids-crisis, die leidde tot de dood van veel muzikanten. Vijf van de oprichters van WITCH stierven aan aids.

Zamrock lag tientallen jaren inactief. De overlevende oprichters keerden terug naar het burgerleven – Jagari ging in de mijnen werken om zijn gezin te onderhouden.

Maar begin jaren 2010 ontdekten platenverzamelaars in het Westen, schijnbaar uit het niets, het genre.

Het Amerikaanse label Now-Again Records speelde een belangrijke rol in de heropleving van Zamrock, door albums van enkele van de grootste namen van het genre te sourcen en opnieuw uit te geven.

“Ik wist niet zeker of er een markt voor was. Ik wist alleen zeker dat het heel cool was”, zegt Now-Again-labelbaas Eothen “Egon” Alapatt tegen de BBC.

“Ik dacht: ‘Als ik hier nieuwsgierig naar ben, zijn er waarschijnlijk andere mensen die hier ook nieuwsgierig naar zijn’.”

Vinylliefhebbers haastten zich om originele Zamrock-platen te kopen, die slechts in kleine aantallen bestaan, en hun waarde steeg natuurlijk.

“Ik kreeg veel verzoeken om originele Zamrock-platen, en ik begreep niet waarom mensen zo geïnteresseerd waren”, zegt Duncan Sodala, een Zamrock-fan en eigenaar van Time Machine, een platenwinkel in de hoofdstad van Zambia, Lusaka.

De heer Sodala ging online en was “geschokt” toen hij ontdekte dat platen die in de jaren zeventig werden gedrukt, tussen de $ 100 (£ 74) en $ 1.000 (£ 740) werden verkocht.

In 2011 bracht Now-Again Records een compilatie van WITCH’s muziek uit. De daaropvolgende buzz leidde tot een reïncarnatie van de band, met Jageri en Patrick Mwondela uit de oude tijd van WITCH, en een aantal jongere Europese muzikanten.

WITCH heeft sindsdien twee albums uitgebracht, speelde in een documentaire, speelde op het iconische Glastonbury Festival en toerde buiten Afrika – iets wat de oorspronkelijke band nooit heeft weten te bereiken.

“Het is als een nieuw leven ingeblazen dat ik op mijn hoge leeftijd nooit had verwacht”, zegt de 74-jarige Jagari tijdens een telefoontje vanuit Nieuw-Zeeland, de laatste stop op WITCH’s wereldtournee in 2025.

“In München was er crowdsurfen, wat ik nog nooit eerder had gedaan.”

Hoewel Jagari blij is met een tweede kans om Zamrock te spelen, herinneren nieuwe kansen aan zijn gemiste bandleden.

“Er zijn momenten dat ik zou willen dat de hele band, de originele line-up, er was om te laten zien hoe het in het begin was”, zegt hij.

De drukte bij de shows van WITCH, bestaande uit fans van jong en oud, is een bewijs van de frisse aantrekkingskracht van Zamrock.

Ook andere Zamrockers worden herontdekt – Tyler, de Schepper, die het nummer 45.000 Volts van de Ngozi Family sampelde op zijn nummer Noid uit 2024, noemde de band “ongelooflijk”.

“Het hele land deed gewoon heel erg goede dingen”, zei hij tegen de populaire interviewer Nardwuar.

Go-to hiphopproducent Madlib en Mike D van de Beastie Boys hebben ook hun bewondering geuit voor het genre, terwijl Third Man Records, het label dat mede-eigendom is van bluesrocker Jack White, een opname heeft uitgebracht met live WITCH-muziek.

Egon gelooft dat de verrassende populariteit van Zamrock te danken is aan de uitbundigheid ervan. Hij suggereert ook dat het genre aanvankelijk een boost kreeg door platenverzamelaars, aangezien veel van de nummers in het Engels zijn.

“Er was een enorme vooroordeel onder verzamelaars van rock-‘n-roll-muziek van over de hele wereld tegen muziek in de moedertaal van het land waar deze werd gemaakt”, zegt hij.

Sodala daarentegen denkt dat de nieuwere fans van Zamrock zich aangetrokken voelen tot de ‘onschuld’ van de muziek.

“Ik denk dat mensen ernaar luisteren en voelen hoe oprecht het is”, zegt hij.

Hoewel de eigenaar van de platenwinkel westerse artiesten verwelkomt die Zamrock samplen, denkt hij dat het genre het risico loopt te worden gereduceerd tot samengestelde fragmenten.

“Ik denk dat dit de reden is waarom een ​​artiest als Sampa erg belangrijk is – omdat ze niet wil dat (Zamrock) alleen bekend staat om de samples”, zegt hij.

“Ik denk dat er een angst bestaat dat als we niet luid praten over de oorsprong van Zamrock, we buiten beschouwing worden gelaten. Hoe meer we daarover nadenken, hoe meer we luid willen zijn over waar het vandaan komt.”

Hoewel hiphop en R&B in Zambia een grote populariteit genieten, hebben talloze jonge artiesten uit het land – zoals Stasis Prey, Vivo en Sampa the Great-medewerker Mag 44 – ook met het genre geëxperimenteerd.

Lusaka-restaurant Bo’jangles organiseerde drie jaar geleden een jaarlijks Zamrock-festival en het Modzi Arts-instituut van de stad heeft een klein museum opgericht dat aan het genre is gewijd.

Sampa zegt dat haar aankomende album, dat nog geen releasedatum heeft, in een genre valt dat zij “nu Zamrock” noemt.

Hoewel ze al eerder met Zamrock heeft geëxperimenteerd, zullen de ritmes deze keer door haar hele album lopen, vermengd met andere invloeden zoals hiphop.

“Ik denk dat de heropleving van Zamrock iets enorms zal zijn”, zegt ze.

In Nieuw-Zeeland is Jagari opgetogen dat Sampa en haar tegenhangers zich bezighouden met het genre dat hij heeft helpen ontstaan.

‘Het vuur is aangestoken’, zegt hij. “Het is aan de jongere generatie om er meer brandhout in te doen en de vlammen te laten branden.”