Net als de meeste aanbiedingen van Ken Russell, Veranderde staten heeft een excentrieke rand. Russell had zijn gedurfde gevoeligheden al gecementeerd Tommy En De Duivelsmaar dit sciencefiction-horrorvandaag 45 jaar geleden uitgebracht, verlegt de grenzen van sensorische overbelasting. Gerenommeerde scenarioschrijver en romanschrijver Paddy Chayefsky (vooral bekend van Netwerk En Het ziekenhuis) schreef een krachtig script gebaseerd op zijn surrealistische roman uit 1978, zelf geïnspireerd door het onderzoek van neurowetenschapper John Cunningham Lilly naar tanks voor sensorische deprivatie en psychedelica. Als gevolg hiervan hebben zowel Chayefsky’s roman als script een solide wetenschappelijke basis en stellen ze gelaagde filosofische vragen over veranderde bewustzijnstoestanden.
De kloof tussen Chayefsky’s gegronde verhaal en Russells overdreven interpretatie ervan voelt onmiddellijk. Chayefsky’s script is uitgebreid en geobsedeerd door precisie, terwijl die van Russell Veranderde staten is een 100 minuten durende achtbaan uit de hel, waarin je voortdurend wordt blootgesteld aan audiovisuele overdaad. Bovendien is het middelpunt van Chayefsky de sensorische deprivatietank zelf, die alle externe stimulatie voor psychopatholoog Eddie Jessup (William Hurt) vernietigt en hem in de richting van door drugs gedreven wetenschappelijke ontdekkingen duwt. Jessups reis onderzoekt de grenzen van hoogmoed door de lens van harde sciencefiction en zoekt naar betekenis te midden van existentiële absurditeit. Chayefsky zag de aanpassing in dezelfde geest, in de hoop dat zijn complexe script tot een complexe film zou leiden.
Dan komt Russell binnen, die onmiddellijk een diepgaande analyse inruilde voor sensationele beelden en de wetenschappelijke inslag van het script verruilde voor iets surrealistischers. Chayefsky, wiens robuuste carrière volledige creatieve controle mogelijk had gemaakt, was niet in staat tot een compromis te komen met de regisseur, en wat volgde was een lelijke vete tussen twee artistieke krachten. Na drie weken repeteren verliet Chayefsky de productie en probeerde Russell te laten vervangen nadat de regisseur weigerde zijn voortdurende bemoeienis te vermaken. Veel van Chayefsky’s kritiek kwam neer op muggenziften, omdat hij niet blij was met bepaalde esthetische keuzes (zoals de kleur van de tank voor sensorische deprivatie) en Russells schijnbare oneerbiedigheid tegenover het bronmateriaal.
Dat gezegd hebbende, had Chayefsky geen ongelijk Gewijzigde staten opvallende gebreken. Gezien Russells stilistische nadruk op abstracties gingen veel van de nuances van de film verloren, vooral als het om dialoog ging. Wanneer Jessup verwikkeld raakt in technisch jargon over genregressie en verbonden bewustzijn, zijn we niet geïnteresseerd om er ook maar iets van te ontleden, omdat Russells visie beter kan worden begrepen als een vloeiende fantasie. Het was ook een uitdaging om de hallucinerende passages uit het script naar het grote scherm te vertalen. Hoe interpreteren we “het eerste deeltje materie dat wordt gecreëerd” op een manier die interessant en toegankelijk is? In plaats van elkaar halverwege te ontmoeten, kwamen het Russell-Chayefsky-duo nooit met elkaar in contact, tot het punt dat laatstgenoemde een pseudoniem gebruikte in plaats van de eer op te eisen voor het scenario.
Het kan zijn dat je een beetje verdwaalt.
Warner Bros.
Russell’s Veranderde staten schuwt de bruikbaarheid van de roman vanaf het begin. De isolatietank van Chayefsky komt dichter bij hoe deze apparaten er in werkelijkheid uitzien: strak, compact en bekleed met materiaal dat de illusie van duisternis creëert. In schril contrast hiermee plaatst Russell Jessup in een helder verlichte tank gemaakt van doorzichtig glas, waar onze hoofdpersoon zweeft terwijl hij vastgehaakt is aan lukraak geplaatste elektroden.
Op dezelfde manier stelt Chayefsky zich de ceremoniële drugstrip van Jessup (waarbij hij de oerbloem inneemt) voor als een droomtoestand vol beelden van hectische de-evolutie. Cinematograaf Jordan Cronenweth interpreteert deze chaos met rokerige achtergronden en dubbele belichtingen, waarin een hagedis wordt vastgelegd die verandert in een vrouw en twee met zand bedekte figuren die uiteenvallen in sfinxachtige steen. De daaropvolgende hallucinaties zijn doordrenkt van religieuze en seksuele symboliek, waarbij de nachtmerrieachtige kijk op een apocalyptisch landschap wordt afgestemd op de beklijvende partituur van John Corigliano. Het is vreemd mooi om naar te kijken (vooral in Criterion’s 4K-restauratie), zelfs als deze visioenen ver verwijderd zijn van de empirische visie van het script op droomtoestanden.
Veranderde staten gaat niet helemaal voor wetenschappelijke nauwkeurigheid.
Warner Bros.
Hoewel Chayefsky’s grondige, metafysische tekst lovenswaardig is, is hij niet geschikt voor een getrouwe aanpassing. Russells instincten zijn beslist overdreven, omdat hij elke vorm van subtiliteit achterwege laat en tegelijkertijd barokke gevoeligheden omarmt. Maar juist dit teveel geeft Veranderde staten de aanzet om op te vallen als een diepgewortelde filmische ervaring. Het briljante prothetische werk van Dick Smith maakt ook ruimte voor huiveringwekkende lichaamshorror wanneer Jessups vlees kronkelt en verandert in een aapachtig wezen zonder zelfbewustzijn of herinneringen. De toegewijde uitvoering van Hurt doet hier behoorlijk wat werk, omdat zijn Jessup niet met een halfslachtige overtuiging door het absurde uitgangspunt waadt. Hij is gek genoeg om met zijn hoofd in de put van het collectieve onbewuste te duiken en deze waanzin voort te zetten, zelfs als zijn röntgenfoto’s er meer aapachtig dan menselijk uitzien.
Geen van deze gebeurtenissen wordt met ironie behandeld, aangezien Russell Jessups relatie met Emily (Blair Brown) situeert als een oprechte anekdote over menselijke dwaasheid. Hoe cliché het ook mag klinken, ons wordt verteld dat alleen liefde en radicale empathie een gedecentraliseerd brein uit de evolutionaire verdoving kunnen halen en ongecontroleerde menselijke ambitie kunnen grondvesten. Jessups zoektocht naar de waarheid is nog steeds een krachtige motivator: het begint als oprechte nieuwsgierigheid naar de menselijke conditie, maar verteert al snel zijn gevoel voor oordeel en gezond verstand. Maar die van Russell Veranderde staten gaat uiteindelijk over de vergankelijkheid van relaties, en hoe gemakkelijk het is om uit het oog te verliezen wat belangrijk is als je gefascineerd bent door de felle aanval van psychedelia.
