Lang voordat het Guggenheim Museum in Bilbao en de Walt Disney Concert Hall hem tot een wereldberoemdheid maakten, fungeerde LA als het laboratorium van Frank Gehry – waar hij materialen kon testen, gebouwtypes kon veranderen en de grenzen tussen kunst en architectuur kon vervagen. Deze projecten tonen een ontwerper die leert normen te ombuigen en ruimtelijke verhalen vorm te geven, en daarbij het culturele landschap van de stad verandert. (Hij overleed vrijdag op 96-jarige leeftijd in zijn huis in Santa Monica.)
Van bescheiden huizen tot grote culturele instellingen: de gebouwen van Gehry in LA tonen een architect die een taal uitvindt die uiteindelijk plaatsen zou transformeren over de hele wereld.
Walt Disney-concertzaal, Los Angeles, 2003
(Francine Orr / Los Angeles Times)
Het project werd in 1987 bedacht door Walt Disney’s weduwe Lillian en zou pas in 2003 voltooid zijn. Maar het was het wachten waard. Nu het culturele en visuele anker van het centrum van Los Angeles, weerspiegelt Disney’s rel van titanium zeilen golvende muziek, Gehry’s liefde voor zeilen, vissenschubben en andere nautische thema’s, en de hectische stad eromheen. Binnen heeft de bootachtige, met hout beklede hal een intieme zitopstelling in wijngaardstijl, met een uitstekende akoestiek gevormd door Yasuhisa Toyota. Vergeet het orgel met 6.134 pijpen niet, dat lijkt op een doos met exploderende frietjes. Lillian Disney, een bloemenkenner, zou sterven voordat de hal klaar was, maar de verborgen achtertuin is gecentreerd rond de ‘Rose for Lilly’-fontein, samengesteld uit duizenden gebroken blauw-witte Delftse porseleinen stukken.
Gehry-residentie, Santa Monica, 1978
Het huis in Santa Monica dat Frank Gehry voor zichzelf ontwierp.
(Brian van der Brug / Los Angeles Times)
Gehry’s eigen huis in Santa Monica blijft een van de meest invloedrijke huizen van de 20e eeuw: een bescheiden Nederlands-koloniaal huis, opnieuw vormgegeven door een omhulsel van hekwerk met kettingschakels, grijs golfplaten, zichtbare houten kozijnen en scherp gekantelde glasvlakken. Het daagde het idee van huiselijk respect uit en behandelde het huis als een experiment met een open einde in plaats van als een voltooid object. Het huis werd een hoeksteen van Gehry’s werk en een symbool van rebellie tegen architecturale verfijning en formaliteit.
Loyola Law School, Westlake, 1978-2002
Het Girardi Advocacy Center aan de Loyola Law School beschikt over een roestvrijstalen spiegeltoren van 22 ton en 20 meter hoog.
(David Hill / Loyola Marymount Universiteit)
Loyola, gebouwd in twintig jaar tijd vanaf 1978, is een speelse, dorpse compilatie van bouwwerken geclusterd rond een centraal plein; zowel een interne wereld die zich onderscheidt van het door auto’s gedomineerde stadsbeeld eromheen, als een herinterpretatie van bedompte academische gebouwen en vierhoeken. De stucwerk-, beton-, metaal- en glasconstructies tonen Gehry’s evoluerende taal van verschuivende schalen, gebroken vormen, pretentieloze materialen en sculpturale componenten. Gevuld met verrassende patio’s, steegjes en overlopen, is het een van zijn uitstapjes naar het postmodernisme: felgekleurde gebouwen bevatten onder meer bakstenen daklijnen met puntgevels, extra omvangrijke kolommen, lange uitkragingen en cilindrische stalen liften.
Chiat/Day-gebouw, Venetië, 1991
Het is begrijpelijk waarom het Chiat/Day-gebouw de bijnaam ‘Verrekijkergebouw’ heeft gekregen.
(Los Angeles Times)
Dit gebouw, bijgenaamd het ‘Verrekijkergebouw’ en ooit het hoofdkantoor van reclamebureau Chiat/Day, kijkt uit op de hoofdstraat in Venetië. Volgens de legende was het een laatste wanhopige poging. Omdat hij moeite had zijn klanten tevreden te stellen, reikte Gehry over zijn bureau naar een model van een theater en een bibliotheek, gemaakt door zijn vrienden, de beeldhouwers Claes Oldenburg en Coosje van Bruggen, in de vorm van een verrekijker. De drie werkten samen aan de matzwarte verrekijker van drie verdiepingen, bekleed met zwarte rubberen verf. Hoewel ze meestal decoratief zijn, dienen ze als voetgangersingang en bevatten ze conische vergaderzalen. Daarachter ontwierp Gehry omvangrijke kantoren – de ene bekleed met donker, ruw metselwerk, de andere met onregelmatig wit stucwerk – maar sindsdien worden ze overschaduwd door het eigenzinnige entreesculptuur.
Norton Residence, Venetië, 1984
Norton-residentie.
(Bryan Chan / Los Angeles Times)
Dit huis duikt meteen in de tegencultuur van Venetië. De onregelmatige volumes, pastelkleuren, verhoogde dekken, grillige daklijnen en collage van materialen – stucwerk, golfplaten, gebroken tegels – weerspiegelen de lokale mix van kunstenaarsateliers, surfhutten en lichtindustriële loodsen. Binnen ontvouwen ruimtes zich met veranderende geometrieën die visuele verrassing bevoorrechten boven huiselijke conventies. Aan de voorkant lijkt een verhoogde schrijverskamer, gelegen op een smalle basis, op een strandwachtpost. Dankzij de grote ramen kon de oorspronkelijke eigenaar (die schrijver was) tijdens zijn werk de buurt in de gaten houden.
Tijdelijke Contemporary (nu Geffen Contemporary bij MOCA), Downtown, 1983
Door in 1983 een magazijn voor politievoertuigen om te bouwen tot de Temporary Contemporary, hielp Gehry het hergebruik van industriële gebouwen in de museumwereld populair te maken. In plaats van het industriële karakter van het gebouw te overschrijven, behield hij zichtbare spanten, betonnen vloeren en enorme, kolomvrije volumes, ideaal voor hedendaagse kunst. Strategische interventies – mechanica, dakramen, ingangen en hellingen – waren verrassend ingetogen, gezien de staat van dienst van Gehry. Het resultaat was zowel monumentaal als flexibel en kon installaties ondersteunen die MOCA zelf niet kon.
Lucht- en ruimtegalerij, Exposition Park, 1984
De Air and Space Gallery in het California Science Center was het eerste grote openbare werk van Frank Gehry.
(Luis Sinco / Los Angeles Times)
Dit project in Exposition Park stelde Gehry voor het eerst in staat zijn gevoeligheden te vertalen naar een groter openbaar gebouw. De hangarachtige ruimte, voltooid in 1984, mengde industriële materialen – metalen bekleding, stucwerk, zichtbare structuur en utilitaire vormen – met gevouwen, sculpturale massa’s en brutale artistieke momenten. Het meest opvallend is dat een Lockheed F-104 Starfighter-jet tijdens het opstijgen aan de gevel hangt, schuin naar boven gericht vanaf de zuidmuur. Het destilleerde zijn concept voor het museum van de ‘bevroren explosie’, waardoor het idee werd doorbroken dat architectuur en artefacten verschillend zouden moeten zijn.
Gemini GEL Studios, West Hollywood, vanaf 1976
Gehry’s werk voor Gemini GEL – een van de belangrijkste grafische workshops van het land – weerspiegelt zijn diepe betrokkenheid bij de kunstgemeenschap van LA. Het project, voltooid tussen 1976 en latere fasen, transformeerde industriële loodsen in lichte studio’s waar kunstenaars als Jasper Johns en Robert Rauschenberg grote werken produceerden. Gehry introduceerde lichtbeukramen, dakramen, grote zichtbare spanten, ruwe betonnen vloeren en metalen bekleding, waardoor de utilitaire ruimtes werden verhoogd zonder hun industriële karakter uit te wissen.
Edgemar Centrum, Santa Monica, 1988
Het Edgemar Center in Santa Monica is een bloeiend winkelplein.
(Bryan Chan / Los Angeles Times)
Dit project transformeert een industrieel complex uit de jaren twintig (de gebouwen van Edgemar Dairy en Ice Company) in Santa Monica tot een cultureel en winkelcentrum. Gehry respecteerde de industriële botten en voegde er sculpturale details aan toe: geperforeerde gevels, schuine muren, oplopende daklijnen en vreemde materiaalcontrasten, zoals limoengroene tegels naast ruwe stalen kolommen. “Ik heb zestien ontwerpers geïnterviewd, en de beste waren allemaal al beïnvloed door Frank”, zegt Edgemar’s oprichter, Abby Sher. “Dus ik dacht: waarom zou ik niet de echte kopen?” Alles is nogal klassiek georganiseerd, met pleinen en passages op menselijke schaal, onderbroken door eigenzinnige campaniles. Het is een goed voorbeeld van hoe de openbare ruimte niet alleen uit gebouwen voortkomt, maar ook uit de gaten ertussen. Het Santa Monica Museum of Art verliet uiteindelijk het centrum, maar het winkelplein bloeit nog steeds.
Hopper Compound, Venetië, 1983
Het huis, ontworpen voor kunstenaar en acteur Dennis Hopper, is deels een woning en deels een creatief complex: een geheel van gebouwen rond een privébinnenplaats. Gehry droeg studio’s en aanvullende structuren bij die de industriële wortels van de buurt weerspiegelen: golfplaten gevelbeplating, eenvoudige doosachtige volumes en subtiele geometrische wendingen. Het project, dat de grenzen tussen leven en maken vervaagt, legde zowel de afvallige geest van Hopper als de evoluerende architecturale taal van Gehry vast.
Schnabelhuis, Brentwood, 1989
Frank Gehry praat met de toenmalige eigenaar Jon Platt in het Schnabel House in 2010.
(Lawrence K. Ho / Los Angeles Times)
Het huis, voltooid voor Rockwell en Marna Schnabel, vertegenwoordigt een moment waarop Gehry zijn experimentele vocabulaire vertaalde in een meer verfijnde huistaal, waardoor een woning ontstond die even sereen als expressief is. Het bestaat uit verschuivende, in elkaar grijpende paviljoens, georganiseerd rond binnenplaatsen, tuinen en een groot reflecterend zwembad aan de achterkant. Gehry combineert stucwerk, tegels, metaal en glas tot een compositie die sculpturaal en elegant aanvoelt, onderbroken door de dramatische hoogten en schuine volumes van het interieur, die uitkomen op het landschap. Buren waren aanvankelijk achterdochtig, zei Marna Schnabel, maar al snel omarmden ze het huis. “Het is verbazingwekkend hoe mensen reageren op iets dat niet ‘normaal’ is”, zei ze.
