Recensie ‘My Undesirable Friends’: hardhandig optreden tegen Russische media, in realtime verteld

Geweldige documentaires zijn soms gelukkige ongelukken, het resultaat van op het juiste moment op de juiste plaats zijn en dan de middelen hebben om uit die onwaarschijnlijke omstandigheden iets buitengewoons te produceren. Toen regisseur Julia Loktev in oktober 2021 naar Rusland reisde, wilde ze alleen maar een handvol slimme, hardnekkige journalisten vastleggen die de waarheid probeerden te vertellen en die vanwege hun moeite door de wraakzuchtige regering van Vladimir Poetin als buitenlandse agenten waren bestempeld. Ze wist niet dat ze slechts enkele maanden vóór de grootschalige Russische invasie van Oekraïne zou arriveren. Maar dankzij een toevalstreffer belandde ze uiteindelijk op de eerste rij van de geschiedenis.

Ze maakte er het beste van: vijf en een half uur lang zonder een minuut te verspillen, neemt “My Undesirable Friends: Part I – Last Air in Moskou” ons mee naar TV Rain, een van de laatste onafhankelijke televisiekanalen van Rusland. De documentaire is verdeeld in vijf hoofdstukken en begint als Loktev, die in de voormalige Sovjet-Unie werd geboren voordat ze vertrok toen ze negen was, gewapend met een iPhone terugkeert naar haar thuisland om de ervaren TV Rain-verslaggever en presentator Anna Nemzer te schaduwen. Gedurende de volgende vier maanden, een periode die eindigde kort nadat de invasie begon, sloot Loktev zich niet alleen aan bij Nemzer (die wordt gezien als de co-regisseur van de film), maar ook bij verschillende andere journalisten, omdat ze bang zijn gearresteerd te worden vanwege hun berichtgeving.

Loktev heeft sinds 2011 geen film meer voltooid ‘De eenzaamste planeet’ waarin Gael García Bernal en Hani Furstenberg de hoofdrol spelen als aanstaande geliefden die met hun rugzak door het Georgische platteland trekken, waarbij hun ogenschijnlijk hechte band uiteenvalt na een aangrijpende ontmoeting. In die film en haar vorige speelfilm, ‘Day Night Day Night’ uit 2006, een korte procedure over een naamloze zelfmoordterrorist in New York, onderzocht Loktev de mysteries van menselijk gedrag onder druk. Maar met ‘My Undesirable Friends’ tilt ze die fascinatie naar een nieuw niveau, door kijkers kennis te laten maken met een groep boeiende onderwerpen, waaronder veel vrouwen van in de twintig, die zich openstellen voor haar camera terwijl ze rondhangen bij TV Rain, hun appartementen of in cafés, en op openhartige wijze de angstaanjagende afdaling van hun land in autoritarisme in realtime verwerken.

Deze onverschrokken journalisten konden de komende invasie niet voorzien, noch het brutale lokale optreden tegen de vrijheid van meningsuiting dat daarop volgde, maar Loktev maakt deze verschrikkelijke zekerheden vanaf het begin duidelijk door plechtig in de voice-over te zingen: “De wereld die je gaat zien bestaat niet meer.” Sinds de première op het filmfestival van New York vorig jaar wordt ‘My Undesirable Friends’ vergeleken met een horrorfilm en een politieke thriller, maar misschien beter gezegd: het is een rampenfilm – een waarin je de personages zo goed kent dat, wanneer de vreselijke gebeurtenis eindelijk plaatsvindt, je je diep bekommert om de uitkomst. (“Mijn ongewenste vrienden” draagt ​​de ondertitel “Deel I” omdat Loktev bijna klaar is met een tweede deel, waarin de vrouwen worden ingehaald nadat ze Rusland waren ontvlucht.)

Door interviews met experts of historici te vermijden, biedt de documentaire een soort persoonlijk plakboek van Loktevs onderwerpen, dat laat zien hoe het dagelijks leven is in een onderdrukkende samenleving: opvallend banaal met een constant achtergrondgezoem van paranoia. Elke vrouw komt in empathische focus. Nemzer, die iets ouder is dan haar collega’s, combineert haar veeleisende baan met het huwelijk en het moederschap. Ondertussen blijft haar jongere collega Ksenia Mironova ijverig verhalen archiveren, ondanks dat haar verloofde, journalist Ivan Safronov, al meer dan een jaar in de gevangenis zit. (Dat zou hij later ook zijn veroordeeld tot 22 jaar.) Onderzoeksjournalist Alesya Marokhovskaya heeft een vriendin, wier gezicht we nooit zien, en beschrijft uiteindelijk grimmige herinneringen aan een gewelddadige jeugd. En dan is er nog Marokhovskaja’s beste vriendin en partner Irina Dolinina, die de angst bestrijdt terwijl haar politiek onbewuste moeder haar lastigvalt omdat ze geen man kan vinden nu ze als buitenlandse agent wordt bestempeld.

De stress en onzekerheid van deze gesprekken zijn voelbaar, maar opmerkelijk genoeg ook een pittig gevoel voor humor. Wanneer een collega tijdelijk wordt opgesloten, maakt Mironova grappen buiten zijn gevangenis in afwachting van zijn vrijlating. De journalisten dragen hun aanduiding als buitenlandse agent als een ereteken en spotten met de komisch lange disclaimertekst die ze bij hun uitzendingen moeten plaatsen, een pikzwart coping-mechanisme om hun gespannen, surrealistische moment te begrijpen.

“My Undesirable Friends” legt donkere tijden vast met enkele van de grappigste mensen die je ooit als strijdzusters zou willen hebben. De film is uitdagend, emotioneel en levensbevestigend en presenteert ons innemende patriotten die van hun land houden maar de leiders haten, en ons meeslepen in een meeslepend verhaal met een krachtige ondertoon.

Het publiek anticipeert op de beangstigende toekomst die deze journalisten te wachten staat, wat hun meedogenloze pleidooi des te ontroerender maakt. Als onze jaren twintig een periode van ongebreideld optimisme zijn – een hoop die langzaam uit ons wordt geslagen naarmate we ouder worden – is ‘My Undesirable Friends’ een ontroerende weergave van de veerkracht van de jeugd. Er is niets naïef aan deze vrouwen die volwassen zijn geworden tijdens het wrede regime van Poetin, maar ze geloven niettemin dat ze dingen kunnen veranderen. Hoewel Loktev zich zelden in dit epos verdiept, voelen we haar bewondering achter de camera. De film inspireert en daagt uit: wat deed iemand van ons op die leeftijd dat vergelijkbaar heroïsch of betekenisvol was? Wat zijn we nu aan het doen?

Die vragen zouden de Amerikanen die naar dit meesterwerk kijken, moeten blijven prikkelen. Loktev heeft een film over Rusland gemaakt, maar de thema’s ervan verspreidden zich tot ver buiten de grenzen van dat land. Gedurende een jaar waarin de worstcasescenario’s van een tweede Trump-presidentschap werkelijkheid zijn geworden, bevat ‘My Undesirable Friends’ volop echo’s in ons nationale nieuws. Het annuleren van comedyshows, de ongegronde gevangenneming van onschuldige mensen, de ongebreidelde transfobie: het draaiboek van Poetin is nu het dagelijkse leven van dit land. Sommigen willen de film van Loktev misschien vermijden vanwege die wanhopige parallellen. Maar dat is alleen maar meer reden om ‘Mijn ongewenste vrienden’ te omarmen. Het was niet de bedoeling van Loktev om getuige van de geschiedenis te zijn, maar waar ze mee naar voren is gekomen is een onmisbare plaat en een strijdkreet.